Chẩn đoán một số bệnh do vi khuẩn

1. Chẩn đoán bệnh do leptospira

Vi khuẩn gây bệnh' là loại leptospira, một loại xoắn khuẩn dài'4'- to /hơn, thân éó rất nhiéa vòng xoắn nhỏ sát vào nhau ( khoảng 10-20 vòng )  di dộng được. Ở nước ta cho tới nay dã phát hiện được nhiều ổ dịch do leptospi ra. Hiện nay người ta dã phân lãp dược nhiêu chúng leptospira; những chùng ha) gặp ở nước gọi  là:

Leptospira australis

Leptospira grippo - typhosa

Leptospira canicola

Leptospira bataviae

Leptospira autumnalis

Leptospira ictero-hemorrrhagiae

Leptospira poi... 

Những phương pháp chẩn đoán vi sinh vật có thể làm được:

a) Xét nghiộm leptospira trực tiếp: làm vào ngày thứ 5, thứ 6 cùa bộnh. Lấy huyết tương, xem tươi dưới kính hiển vi tương phản pha hoặc nền đen, hay xem phiến đổ nhuộmGiemsa hoặc Fontana-Tribondeau. Thường leptospira ít có ờ máu, nên xét nghiệm hay âm tính.

b) Cấy máu hoặc cấy huyết tương vào môi trường đăc biệt: leptospira mọc chậm, 8 - 1 0 ngày, có khi 15 ngày mới mọc; sau khi mọc, đưa ra xem trực tiếp dưới kính hiến vi như trên. Nếu lấy máu cấy vào tuần đẩu của bệnh khả năng kết quả dương tính tới 60%.

c) Tiêm truyền qua sức vật: dùng chuôi lang <300 g;

tiêm truyển 2 - 3 mi máu hoặc huyết tương vào phúc mạc chuột rồi theo dõi; néu thấy chuột sốt 39 - 40*c . lấy máu soi tươi* hoặc c íy vào các môi trường, hoặc tiêm truyển cho chuột khác.. Nếu sau 7. ngày lchồng thấy chuột sốt, mổ chuột lấy IhẠn nghiền nát lầm thành ;hỗD dịch tiém cho con khác; bằng cách, mầy. tó thể phát; èiệd, đ « fe các trường hơp có ít xoắn khuẩn trong máu. Có thê dùng nước tiểu hoặc dịch não tùy bệnh nhân, cũng làm theo 3 phương pháp trên. Leptospira xuất hiện trong nước tiểu vào ngày thứ 7 của bệnh, có nhiều nhất từ ngày thứ 13 đến ngày thứ 23 của bệnh. Muốn xác định được chủng leptospira, phải phân lập bằng phương pháp huyết thanh học.

d) Tìm các ngưng kết tô: dùng phản ứng Martin và

Pettit. Ngưng kết tỏ' xuất hiện trong huyết thanh từ ngày thứ 5 - 6 , đạt mức tỏi đa trong tuần thứ 2 và 3, vì vậy phải làm phản ứng cuối tuần đầu và làm nhiều lần. Trong phản ứng này, xác định được chủng leptospira ở bệnh nhân. Cần chú ý trong các chủng có thể có ngưng kết chéo, ví dụ bệnh do Leptospira grippo-typhosa có hiệu giá ngưng kết khá cao 1/5000 có khi 1/10.000 với chủng đó, nhưng đổng thòi có đồng ngưng kết tô' yếu (tối đa 1/300) với chủng

Leptospira ictero-hemorrhagiae và Leptospira canicola, bệnh do Leptospira canicola có hiệu giá ngưng kết rất cao, có thể tới hoặc vượt 1/1.000.000 với chùng đó, đồng thời có đổng ngưng kết tố tương đối cao, vào khoảng từ 1/150.000 tới 1/500.000 với chùng Leptospira ictero-hemorrhagiae. Các đồng ngưng kết tô' không tảng trong quá trình bệnh tật.

Trước khi làm phản ứng Martin và Pettit, cũng có thể làm phản ứng vi ngưng kết trên lam với một kháng nguyên chung cho các chủng leptospira dể sàng lọc trước.

e) Hiện nay, một số phòng xét nghiộm đã làm được phản ứng ngưng kết hổng cầu gián tiếp, kỹ thuật IgMELISA, phản ứng chuỗi trùng hợp PCR.

Trong thực tế cần tiến hành:

 - Tuần đẩịt ctịẹ^ệnh: Ị^y máu xét nghiộm trực tiếp, cấy

máu hoặc tiêm truyền qua máu súc vật; từ ngà> thứ 5 dã có thê làm phán ứIIe Mar t in và Pct t i t .

- Tuân thứ 2 và 3 l ùa bệnli: lấy nước tiếu xét nghiệm vi khuẩn trực tiếp, cấy nước tiểu hoặc tiêm truyén qua súc vật làm lại phản ứng Martin và Pettit.

- Nếu có phàn ứng màng não: láy dịch não tùy ticn hành các xét nghiệm như với máu và nước tiểu.

2. Chẩn doán bệnh lao

Vi khuẩn gây bệnh là Mycobacterium tuberculosis.

Chẩn đoán chủ yếu dựa vào phát hiện vi khuẩn trong dòm, các dịch tiết. Hiện nay, nhiều phòng xét nghiêm dã ứng dụng những tiến bộ kỹ thuật mới dùng cả huyết thanh trong chẩn đoán lao:

- Kỹ thuật ELISA: dùng kháng nguyên của trực khuẩn lao để phát hiện các kháng thể kháng lao IgG trong huyết thanh bệnh nhân hoặc trong dịch viêm lao như trong lao phổi, lao màng phổi... Kỹ thuật này có dộ nhạy và dộ dặc hiệu cao.

- Hoạt tính ADA (adenosin desaminase activity): ADA là dấu ấn của trực khuẩn lao trong huyết thanh, được giải phóng từ u hạt tế bào dạng biếu mổ trong tổn thương lao, có trong máu và các dịch tiết,

Bình thường hoạt lính ADA là 18,7 ± 3,8 IƯ/I, tăng cao trong bệnh lao phổi ,và ỉạo ngoài phổi. Một sổ nghiên cứu cho thấy nếu >50 IU/1 thì khả ning bị lao tói 90%. 

- Phản ứng chuỗi trùng hợp PCR  để xác định sự có mặt cùa trưc khuẩn lao qua các minh ADN dãc hiệu có trong các bệnh phẩm như dịch tiết lao, tổ chức bã đậu, màng thanh mạc viêm lao... Phản ứng PCR cho kết quà nhanh trong vòng 24 - 36 giờ, xác định được trực khuẩn ngay cà trong điểu kiện có sỏ iượng rất ít như 10 11 g/ml, tương đương 1 - 3 trực khuẩn/ml. Phản ứng PCR có độ đặc hiệu 100% nhưng độ nhạy 72%.

3. Chẩn doán bệnh do Listeria

Vi khuẩn gây bệnh là Listeria monocytogenes, phát hiện năm 1911 (Hulphers) là trực khuẩn G*ram (+), không có vỏ, không sinh nha bào, ái khí và yếm khí tùy tiện.

Bệnh do listeria ngày càng thấy tăng trên toàn thế giới, vi khuẩn thường gây bệnh ở súc vật và từ súc vật truyền sang người. Ở người, vi khuẩn chỉ gây bệnh khi cơ thể giảm miễn dịch như trong đái tháo đường, xơ gan, các bênh của hộ thông lympho, khi dùng corticoid, ờ trẻ sơ sinh, ở phụ nữ khi có thai, và trong tuổi già. Vi khuẩn có thể gây nên viêm họng, viêm da, viêm hạch, viêm giác mạc, nhiễm khuẩn dường tiết niệu, nặng hơn nữa thì gây nên các tổn thương não - màng não, nhiễm khuẩn máu; ở phụ nữ có thai, vi khuẩn thường gây sốt, hội chứng giả cúm, nhiễm khuẩn đường tiết niệu, có khi không có dấu hiệu lâm sàng nhưng lại gảy bệnh cho bào thai qua rau, dẫn tới sẩy thai, dẻ non, hoặc trẻ ra đời đã mang bệnh như nhiễm khuẩn máu, viêm não, màng não...

Chẩn đoán vi sinh vật chủ yếu dựa vào:

a) Xét nghiệm trực tiếp vi khuẩn: bệnh phẩm lấy lừ máu dịch não tủy, nhầy họng, nước tiểu, dử mắt...

b) Cấy bệnh phẩm trong môi trưởng riêng có thêm acid nalidicic, rồi phin lập vi khuẩn.  Các phin ậng hiiyế^tHtiạh,# đựợc dùng vì vi k|iuẩn có íttính kháng nguyên.

4. Chấn đoán bệnh Lyme 

Bệnh Lyme là một bệnh nhiễm khuẩn hệ thỏng do xoắn khuẩn Borrelia burgdorferi gây nên và truvén qua một loài ve. Bệnh xảy ra ò nam nhiều hơn nữ, tiến triển thành mạn tính.

Bệnh có thể gây ban vòng di chuyên ờ da, sốt, một mỏi, đau đầu, có thể có viêm hạch, viêm khớp mạn tính nhất là ở khớp gối, gót, khuỷu, ngón, viêm cơ tim và màng ngoài tim, viêm não - tủy tuần tiến, viêm rễ dây thần kinh... Chẩn đoán dựa vào các phản ứng huyết thanh dùng miễn dịch huỳnh quang và kỹ thuật ELISA. Phàn ứng có thể chỉ dương tính nhẹ hoặc còn âm tính nhẹ hoảc còn âm tính trong thời kỳ đầu vì vậy cần làm xét nghiệm 2 lẩn đế theo dõi diễn biến, có thể có dương tính giả trên những bệnh nhân đã cố kháng thể chống lại các borrelia khác. Hiện nay, một số phòng xét nghiệm đã dùng phản ứng chuỗi trùng hợp PCR để phát hiện ADN của xoắn khuẩn.

5. Chẩn đoán bệnh do rickettsia

Vi sinh vật gây bệnh là loại rickettsia, trung gian giữa

vi khuẩn và virus rất nhỏ, dài 0,2 - 1 Jim, không cử động

được, dễ biến hình qua các giai đoạn phát triển.

Có nhiều chủng rickettsia :

R. prowazek gây bệnh Sốt phát ban thành Hịch

R. mo o s e n g ây bênh sốt phát ban tản phát

R. rickettsi gây bệnh sốt nổi mụn vùng núi đá

R. conori gây bệnh m nổi mọn Địa trung Hải 

R. orientalis gây bệnh sốt do mò hay gọi là bệnh Tsutsugamushi.

R. burneli gây bệnh sốt ọ.

Ở nước ta, đã phát h iện được một số vùng có bệnh sốt do mò (Tsutsugamushi) như ờ Tây Bắc.

. Những phương pháp chân đoán vi sinh vật có thê làm được:

a) Nuôi cấy rickettsia: tiêm 0,25 ml máu cục đã nghiền

nhỏ hoặc lớp bạch cầu sau khi ly tâm máu đã chống đông vào túi noãn hoàng trứng đã cho ấp 7 ngày. Nếu xét nghiệm dương tính, rickettsia phát triển vào trong màng đó từ ngày thứ 5 đến ngày thứ 6.

b) Tiêm truyền qua súc vật: cần lấy máu trong 4 - 5

ngày đầu của bộnh đem tiêm vào phúc mạc chuột lang. Kết quả chậm, nhanh nhất là 7 ngày, chậm nhất là 16 - 17 ngày. Với bệnh sốt do mò (Tsutsugamushi), nên tiêm truyền qua chuột bạch; sau khi chuột chết, mổ thấy các hạch lympho viêm, ổ bụng có dịch tiết, lách to, phổi bị chảy máu, phiến đồ các phủ tạng bị thương tổn cho thấy rất nhiều rickettsia.

c) Phản ứng huyết thanh Weil - Felix: chỉ có giá trị khi

hiệu giá ngưng kết đạt ít nhất 1/200, và có động lực kháng thể. Phản ứng này không dặc hiệu nên giá trị chẩn đoán bị hạn chế.

d) Xét nghiệm gây hồng cầu ngưng kết: xét nghiệm này cũng không dặc h i ệ u / nhưng có thể tiến hành nhanh chóng, làm tại giường bệnh cũng được.

e) Phản ứng huyết thanh Weigl phản ứng này đặc hiệu vì dùng ngay rickettsia làm kháng 4tgày6n; phản ứng đương tính từ ngà y thứ 4. thứ 5 cùa bệnh đói VỚI SỎI phcít ban thành dịch, sốt phát ban tán phát , từ ngày thứ 2u t rơ di đỏi với sốt rickettsia nổi mụn và sốt Q. Hiệu giá ngưng kct tòi thiểu đòi hòi phải đạt 1/320 đối với sốt phát ban thành dịch, 1/160 đôi với sốt rickettsia chuột 1/40 đổi với sốt rickettsia nổi mụn và 1/10 đỏi với sốt ọ.

g) Phàn ứng kết hợp bổ thể: phủi làm từ ngày thứ 7 của

bệnh, cũng dùng kháng nguyên là ncket tsia. Phương pháp tiến hành phức tạp hơn, lại khó định loại rickettsia vì một sô chùng có chung một sô' yếu tố kháng nguyén nèn trong thực tế ít được dùng.

h) Thử nghiệm miễn dịch huỳnh quang gián tiếp (IFA) dương tính từ ngày 7 - 1 0 của bệnh, xét nghiệm này có độ nhậy 94 - 100% và độ đặc hiệu 100%. 

i) Thử nghiệm gây ngưng kết latex dương tính từ sau tuần dầu, thử nghiệm này có độ nhậy 71 - 94% và dô dặc hiệu 96 - 99%.

k) Kỹ thuật ELISA và phản ứng chuỗi trùng hợp PCR phát hiện rickettsia-ADN. Trong hoàn cảnh nước ta hiện nay, vẫn phâi làm phản ứng huyết thanh ngưng kết Weigl-Felix, nếu kết quả dương tính, làm tiếp phản ứng huyết thanh WeigI đặc hiệu hơn.

6. Chẩn đoán bệnh sốt hồi quy

Vi khuẩn gây bộnh là loại borrelia, mộ! loại xoắn khuẩn dài 10 - 20 Ịtm, thân có 8 - 10 vòng xoắn rất di động. Có 2 chủng lớn gây bệnh cho người:

. B, reccurrentis, do chấy rận truyền

. B. duttoni do ve truyền

Những phương pháp chẩn đoán vi khuẩn có thê làm đươc :

a) Xét nghiộm borrelia trực tiếp: lấy máu khi đang sốt có thể xem tươi giữa phiến kính và lá kính trên kính hiến vi nền đen hoặc có thê xem sau khi nhuộm phiến đồ máu bằng Giemsa, cũng có thể lấy ở tủy xương, dịch não tùy xét nghiệm. Borrelia xuất hiện với hình xoán, xem tươi thì di động, xem khi nhuộm Giemsa bắt màu tím. Bệnh do chấy rận truyền có nhiều xoắn khuẩn trong máu hơn loại do ve truyền.

b) Tiêm truyển qua súc vật: lấy máu bệnh nhân đang sốt tiêm dưới da chuột bạch hay khỉ, sau đó lấy máu chuột hay khỉ đem soi kính hiển vi tìm xoắn khuẩn.

c) Thử nghiêm gây ngưng kết xoắn khuẩn: để tìm độ pha loãng cao nhất cùa huyết thanh bệnh nhản có khả năng gây ngưng kết xoắn khuẩn. Cần nhớ trong huyết thanh các bộnh nhân đó thường có ngưng kết tố có hiệu giá cao đối với OX-K (dễ lẫn với bệnh tsutsugamushi).

đ) Phản ứng kết hợp bổ thể: dùng nhiều loại kháng nguyên khác nhau; giá trị còn hạn chế vì xét nghiệm chưa đăc hiêu. 

Hiện tại các kỹ thuật miễn dịch men đang được triển

khai để nâng cao chất lượng chẩn đoán bệnh.

7. Chẩn đoán bệnh thương hàn

Vi khuẩn gây bệnh là loại trực khuẩn salmonella; trực khuẩn dài 0,6 • 2,3 um, di dộng, có lông, không bắt màụ Gram. Salmonella có 3 loại kháng nguyên: kháng nguyên 0 hay khỉng tvgvyẽii' thân,r "kháng nguyên H hay kháng nguyêh lông, khái*# ngiiyèn Vi hay kháng nguyên độc lực.

Ngoài ra còn rất nhiéu kháng nguyên phu khác.

Những phương pháp chán đoán vi khuẩn có the làm được

a) Xét nchiệm vi khuán trực tiếp, khó khăn, thường không làm được.

b) Cấy máu: lấy máu trong tuán đầu cua bệnh, cây trong mỏi trường canh thang - mật, ở 37°c. Xác định typ bằng phage. Ở trẻ em, nếu khó lấy máu, nên chọc tủy xương lấy dịch tủy cấy như cấy máu. Tuần thứ 2 trờ đi, có thể cấy phân, và lừ ngày thứ 25 trờ đi cấy nước tiểu, nhưng cẩn lưu ý kết quà dương tính có nghĩa là bệnh nhân có bệnh thương hàn nhưng cũng có thể chỉ là người lành mang mầm bệnh.

c) Huyết thanh chẩn đoán Widal: chỉ làm được từ ngày thứ 15 của bệnh; phản ứng này cho phép phát hiện kháng nguyên o và H. Ở những người đã được tiêm chủng, hiệu giá ngưng kết đòi hổi để xác định là dương tính phải cao hơn khi chưa tiêm chủng. Khi chưa tiêm chủng phải đạt tối thiểu 1/100 với T và

A, 1/200 với B và 1/400 với C; khi đã tiêm chủng phải đạt tối thiểu 1/200 với T và A, 1/400 với B và 1/800 với C

d) Phát hiộn ngưng kết tố Vi: hgưng kết tố này xuất hiộn chậm, hiệu giá ngưng kít thấp 1/25 đến 1/50, nên ít dùng trong thực tế. Thường chỉ dùng để phát hiên những người'mang mẩm bệnh. 

e) Phản ứng Minkevich: tĩến hành 'giống như huyết thanh chẩn đoán Wida nhưng cách làm đơn giản và nhanh hơn lấy .một giọt máu bệnh nhân cho vào phiến kính cho nước cất để làm tan máu rồi cho 1 giọt dung dịch vi khuẩn   vào nếu có ngưng kết là có kháng thể. Có giá trị định hướng bệnh.

Đối với các phàn ứng huyết thanh, cần làm lại sau một thời gian để tìm động lực kháng thể; trong bệnh thương hàn, lượng kháng thể tàng dần trong quá trình phát triển của bộnh, hiệu giá ngưng kết sẽ tãng cao hơn so với lần thử đầu.